تاریخچه زنبورداری در ایران

تاریخچه زنبورداری در ایران را از لحاظ زمانی نمی‌توان به طور دقیق مشخص کرد. متأسفانه به دلیل ناتوانی بسیاری که در کشور ما درباره ثبت وقایع مهم تاریخی وجود داشته، در زمینه زنبورداری هیچ سند و مدرک معتبر و ارزشمندی که نشانگر تاریخچه زنبورداری در ایران و یا حتی تاریخ شروع زنبورداری جدید در ایران باشد وجود ندارد.

تاریخچه زنبورداری در ایران

به طور قطع و یقین زنبورداری در ایران نیز دارای پیشینه تاریخی می‌باشد. مردم کشوری مانند ایران با این همه فرهنگ دیرینه و درخشان قطعاً از وجود زنبور عسل اطلاع کافی داشته و از فواید آن بهره برداری کرده‌اند.

شغل زنبورداری در ایران را امروزه می توان به کیمیاگری که قرن ها پیش تنها بین عده محدودی رواج داشت تشبیه کرد. کیمیاگران به علت منافع سرشاری که از این راه بدست می آوردند، رموز کارشان را سری نگاه داشته و تنها به فرزندان یا حتی فقط به یکی از فرزندان خود می آموختند تا این اسرار مگو را در خانواده خود حفظ کرده و شخص خارجی را هرگز به آن راه و دسترسی نباشد.
وضع زنبورداری در کشور ما هم در حال حاضر خیلی بهتر از کیمیاگران سابق نیست. هم اکنون عده ای از زنبوردارها فقط با تعدادی از فنون زنبورداری آشنا بوده و سعی می کنند همه یا لااقل مهم ترین قسمت آن ها را سری نگه داشته و به کسی بروز ندهند.

ویدیوی تاریخچه زنبورداری در ایران

یکی از قضایایی که موجب کشف آشنایی ایرانیان با زنبورعسل می‌شود مربوط به خنجر مفرغی می‌باشد که از لرستان کشف شده و منقوش به شکل زنبور عسل بوده، این خنجر منتسب به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌باشد و در حال حاضر در موزه شهر بروکسل نگهداری می‌شود. همچنین در آثار باستانی منتسب به ۴۶۰ سال قبل از میلاد مسیح و به ویژه دوره هخامنشیان آثار مشخصی از زنبورداری در ایران آشکار شده است.

از زمانی که کندوهای جعبه ای در ایران معمول شدند زنبورداران به تدریج به محسنات آن ها پی برده و هر ساله تعداد زیادی از کندوهای بومی را به کندوهای جعبه ای تبدیل نمودند، به طوری که امروزه آمار موجود و منتشر شده از طرف وزارت جهاد کشاورزی مبنی بر این است که تعداد کندوهای جدید حدود هشت تا نه برابر کندوهای بومی و غیر جعبه ای ایران است.
رایج شدن کندوهای جعبه ای در ایران نقطه عطفی در تاریخ زنبورداری کشور محسوب می شود؛ زیرا تعدادی از کسانی که قبلا زنبورداری را بعنوان حرفه دوم و سوم خود می دانستند کم کم به آن به عنوان شغل اصلی نگاه کرده و بصورت تجارتی در آوردند.

تاریخچه زنبورداری در ایران باستان

از روزگار پیش از کوروش کبیر نشانه ای جهت تایید وجود زنبور عسل در ایران تا این زمان به طور دقیق به دست نیامده، اما این مسئله را نمی توان گواهی بر نبود زنبور عسل در ایران باستان دانست، زیرا دقیقاً در همین وقت در مناطق هم جوار مانند سومر و بابل، عسل و زنبور عسل فراوانی وجود داشته و این مسئله در ادبیات و متونی که از آن ها به جا مانده به طور آشکار دیده می شود.

در عین حال ناممکن است که در تمام کشورهای هم مرز با ایران زنبور عسل آن هم به طور فراوان وجود داشته باشد اما بناگاه به طور کلی نسل اش در ایران از بین رفته باشد.

همان طور که درباره تاریخچه زنبورداری در ایران و خصوصا در دوره هخامنشیان ذکر شد نگهداری زنبور عسل در آن روزگار رواج فراوانی داشته و در این روزگار به جای شکر از عسل استفاده می کردند. از وجود سنگ نوشته یا نقاشی مرتبط به زنبور عسل از دوران کوروش کبیر به بعد تا به امروز بی اطلاعیم، اما باور داریم دلیل محکمی جهت ثابت کردن وجود زنبور عسل در ایران باستان وجود دارد و آن هم ادبیات است.

تاریخچه زنبورداری در ادبیات فارسی

با بررسی واژه “عسل” و همچنین “زنبور عسل” در اشعار و ادبیات به ویژه سروده های بسیار قدیمی فارسی می توان از وجود و قدمت زنبور عسل در ایران بیشتر آگاه شد، زیرا در صورتی که واژه‌ “عسل” در ادبیات ایران یافت شود خود دلیلی بر این است که زنبور عسل در آن روزگار وجود داشته است، حال هر چه این ادبیات مرتبط به زمان قدیمی تری باشد بیانگر قدمت بیشتر زنبور عسل در این کشور می باشد.

مسئله قابل بیان درباره سیر تحول زنبورداری در ایران این است که زنبورداری در کشور ما تا حدود ۸۰ سال پس از آغاز زنبورداری نوین در کشورهای پیشرفته، به صورت سنتی و با کندوهای سبدی، کوزه ای، تنه درختی، چلیکی و با لوازم بسیار ساده و ابتدایی انجام شده است.

شروع زنبورداری نوین در ایران

اینکه در چه سالی نخستین کندوی مدرن در ایران استفاده شده و یا زمان شروع زنبورداری مدرن در ایران مربوط به چه سالی است، آن هم به طور دقیق و مستند معلوم نیست، اما به طور حدودی می توان گفت که از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ زنبورداری نوین در ایران شروع شده است. از آن زمان تا به حال به تدریج قسمت‌های بسیار زیادی از کندوهای سنتی با کندوهای مدرن جایگزین شده است.

اگر بتوان گفت زنبور عسل از زمان‌های قدیم در ایران وجود داشته که قطعاً همین طور است، می‌توان گفت استان های شمالی کشور مانند: گرگان، مازندران و گیلان به دلیل سرسبز بودن و فراوانی دائمی گل ها، قابلیت بیشتری جهت زندگی زنبور عسل از خود نشان داده اند.

بارش فراوان در این مناطق سبب رشد و نمو انواع مختلف گل ها و گیاهان شده و عرصه را برای زندگی زنبورعسل مناسب می‌ کند. در استان های مذکور از دیرباز زنبور عسل به صورت وحشی در جنگل های انبوه زیسته و هنوز هم زندگی می کند. خود ما به دفعات شاهد زندگی تعداد بسیار زیادی از جمعیت های زنبور عسل در حفره‌های تنه درختان در جنگل های گیلان بوده ایم.

زنبور داری سنتی در ایران

همان طور که اطلاع دارید زنبور عسل وحشی در جنگل ها و به طور معمول در تنه درختان زندگی می کند. پایه این کندوها تنه درخت می‌ باشد که عمود بر سطح زمین می باشد، اما در روستاهای ایران بعد از قطع کردن درخت آن را روی زمین می‌ گذارند که در این صورت محور آن روبه روی سطح زمین می شود. این دگرگونی می تواند برای نخستین بار در ایران صورت گرفته باشد؛ زیرا این حالت تنها در استان‌ های شمالی کشور و استان فارس مشاهده شده است. در هر حال این مسئله کار قابل توجه ای در آسان‌ سازی زنبورداری می‌ باشد.

در گذشته روس ها نیز از تنه درخت جهت ساختن کندو استفاده می کردند، اما آن ها کندو را عمود بر سطح زمین قرار می دادند به نحوی که محورش نیز عمود بر سطح زمین می شد.

برخی از مردم خوانسار معتقدند زنبورداری در آن منطقه قدمتی دست‌کم ۴۰۰ ساله دارد. زنبورداران این منطقه تا چند نسل از اجدادشان که به زنبور داری مشغول بوده اند را می شناسند و یا با نام آن ها آشنایی دارند.

مازندران همان زنبورستان است!

آیا واژه “مازندران” را نمی‌ توان معرف قدمت و فراوانی زنبور عسل در این استان دانست؟

واژه”ماز”در لهجه مازندرانی به معنی “زنبور” می باشد. شاید بتوان گفت مازندران از به هم پیوستن “ماز” + “اندر” + ” آن” تشکیل شده است، اگر این فرض درست باشد مازندران به معنی منطقه ای پر از زنبور می باشد. اگرچه تحقیق و پژوهش در این باره را می بایست به عهده محققین ادبیات ایران گذاشت.

واردات ملکه های زنبور عسل اصلاح شده به کشور در حدود سال ۱۳۳۰ آغاز شد و حدود ۲۵ سال ادامه پیدا کرد. آنطور که ثبت شده اولین ملکه خارجی توسط زنبوردار با استعدادی به نام سرهنگ حسن ستاری که از زنبورداران اهل دماوند بوده از کشور آمریکا وارد ایران شده است.

پس از آن سالانه حدود ۵۰ هزار ملکه اصلاح شده به ایران وارد و تا سال ۱۳۵۵ بین زنبورداران توزیع شده است .

توصیه میکنیم مقاله تاریخچه زنبورداری در جهان را هم مطالعه کنید.